Van de pest tot polio in Staphorst
Vlak voordat de tentoonstelling ‘Besmet!’ over epidemieën, vroeger en nu, in Rijksmuseum Boerhaave zou starten, begon de coronapandemie. ’’We hebben het onderwerp meteen meegenomen in de tentoonstelling. We hadden bijvoorbeeld een lege vitrine voor een toekomstig geneesmiddel,’’ zegt Mieneke te Hennepe, conservator van de tentoonstelling. ’’Daarin staat inmiddels de ‘vial’ van de eerste coronavaccinatie die in Nederland is gezet’’.
De tentoonstelling laat zien dat epidemieën altijd onderdeel zijn geweest van onze geschiedenis, vertelt Mieneke tijdens een rondleiding door de tentoonstellingsruimte. ’’En welke rol onderzoekers daarbij hebben gespeeld en hoe wij er als maatschappij mee zijn omgegaan door de eeuwen heen.’’
Als bezoeker krijg je bij de entree een film te zien met fragmenten over corona en andere epidemieën door de eeuwen heen. ’’Daardoor krijg je meteen historisch besef’’.
Zeventiende eeuw
Ook in de oudheid waren er vreselijke pandemieën. Maar Besmet! laat verhalen, afbeeldingen en objecten zien vanaf de zeventiende eeuw. ’’Dat was het moment van de wetenschappelijke revolutie met de opkomst van anatomisch onderzoek en de intrede van de microscoop en daarmee ook het startpunt van onze museumcollectie.’’
Naast het filmscherm hangt een overzicht met de meeste uiteenlopende epidemieën die de afgelopen eeuwen hebben gewoed. Vanaf de Spaanse griep die rond de Eerste Wereldoorlog wereldwijd 50 miljoen doden eiste, tot de malariaepidemie die in 1857 in Walcheren huishield als de ‘Zeeuwse koorts’.
De tentoonstelling heeft bewust geen chronologische opbouw, vertelt de conservator. ’’We kunnen niet alle verhalen over alle epidemieën uit de geschiedenis vertellen.’’
In plaats daarvan is gekozen voor een thematische opbouw. Als bezoeker loop je langs gedeeltes over thema’s als quarantaine, maatschappelijke angst, wetenschappelijk onderzoek, dierlijke vectoren en het stigma dat op veel virusziekten rust. ’’Daarbij laten we telkens een aantal belangrijke objecten zien waarmee je het verhaal over dat thema kunt vertellen.’’
‘Dat een kindje het briefje écht in handen heeft gehad, maakt het tastbaar’
Want dat is mooi aan een museum vindt Mieneke. Je kunt bezoekers objecten laten zien die ‘één handdruk van een ziekte verwijderd zijn’, vertelt ze terwijl ze een pokkenbriefje laat zien dat kinderen in de negentiende eeuw meenamen naar school als vaccinatiebewijs. ’’Het feit dat een kindje dat briefje écht in handen heeft gehad, maakt het allemaal heel tastbaar.’’
Sommige voorwerpen zoals een moulage (afgietsel) van iemand met de builenpest als educatief middel voor artsen en een houten klepper waarmee lepralijders hun komst moesten aankondigen, doen haast buitenaards aan. Terwijl andere voorwerpen en verhalen die horen bij pandemieën uit het verleden, verrassend actueel zijn.
Onderzoek naar malaria
Mieneke wijst als voorbeeld op het onderzoek dat vroeger én nu wordt gedaan naar ‘dierlijke vectoren’: apen, ratten en andere dierlijke verspreiders en ‘oerbronnen’ van virussen van corona tot hiv-aids. Eén vitrine ligt vol malariamuggen die zorgvuldig op speldjes zijn geprikt. ’’In Nederland is lange tijd heel veel onderzoek naar malaria gedaan. Omdat het een groot probleem was in de koloniën en om daar de macht te behouden.’’
Als de soldaten, die daar gelegerd waren, allemaal malaria zouden krijgen, liep Nederland het risico om de macht te verliezen, vertelt Mieneke. ’’Het is een goed voorbeeld van dat een pandemie niet alleen om een ziekte draait, maar een veel bredere, politieke, culturele, maatschappelijke en economische impact heeft.’’
Van mondkapjes tot quarantaine
Mieneke en haar collega’s proberen de tentoonstelling, die tot augustus 2022 te zien is, telkens te actualiseren door voorwerpen weg te halen of toe te voegen. ’’Bijzonder is dat tijdens de coronapandemie steeds vanzelf een ander thema actueel bleek. ’’Het ene moment was iedereen bezig met beschermingsmaterialen zoals mondkapjes en het volgende moment zaten we in quarantaine.’’
Op een centraal punt in de tentoonstelling hangt een overzicht van krantenknipsels over epidemieën. ’’Tegenwoordig verspreidt nieuws zich razendsnel dankzij de komst van social media’’, zegt ze om daarna te vertellen dat de grootschalige media eind negentiende eeuw begonnen. ’’Daarmee begon ook de berichtgeving over ziekten, van polio in Staphorst tot de Mexicaanse griep.’’
De conservator wijst op de nu al iconische cover van de New York Times die aan de muur hangt, met de namen en leeftijden van de duizend eerste coronaslachtoffers. ‘Het zijn niet zomaar namen op een lijst. Ze hoorden bij ons’, schrijft de krant. Iets verder hangt het eerste artikel over hiv-aids. ’’Men dacht destijds in 1981 dat het om een zeldzame vorm van kanker ging. Zoiets zet je aan het denken. We weten al veel over corona, maar wat weten we nog niet?’’
Jurk met pestbacteriën
Naast veel medische objecten, bevat Besmet! ook diverse kunstwerken. Eén ervan is de ‘Plague Dress’ van de Britse biokunstenaar Anna Dumitriu. Ze heeft een jurk uit de zeventiende eeuw nagemaakt van ruwe zijde en handgekleurd met walnootschillen. ’’Men dacht dat walnootdoppen beschermden tegen de pest’’, vertelt Mieneke. ’’Wat de jurk helemaal bijzonder maakt is dat er dode pestbacteriën in het borduursel zijn verwerkt.’’
Van de pestjurk loopt Mieneke naar een gedeelte over ‘geneesmiddelen’ die door de eeuwen heen zijn gebruikt om infectieziekten te bestrijden. Van zaagsel van de hoorn van een narwal tegen de pest tot de vaccins met abstracte benamingen als ‘BMR’ en ‘DKTP’ die onderdeel zijn van het Rijksvaccinatieprogramma. ’’Door de komst van vaccins zijn allerlei virusziekten onzichtbaar geworden. Maar alle ziekten van vroeger zoals de pest, bestaan nog steeds. De pokken is de enige ziekte die officieel wereldwijd is uitgeroeid.’’
Eén van de laatste objecten van de tentoonstelling is een interactieve kaart waarop te zien is hoe virussen zich over de wereld verspreiden. Met de pest ging het nog langzaam, via land en via handelsroutes over zee. De Spaanse griep reisde al een stuk sneller, ook voornamelijk over zee, met Amerikaanse soldaten mee, die tijdens de Eerste Wereldoorlog naar het front in Europa gingen. Terwijl corona zich met behulp van het vliegtuig zich binnen een paar weken over de hele wereld verspreidde.
‘De geschiedenis herhaalt zich nooit’
’’Je kunt pandemieën nooit honderd procent met elkaar vergelijken. De geschiedenis herhaalt zich nooit’’, benadrukt de conservator. ’’Ook leven we nu in een compleet andere tijd dan toen de pokken heersten, stelt de conservator. ’’Maar soms vertellen bezoekers dat ze het gevoel hebben dat ‘Besmet!’ helemaal over corona gaat. Omdat ons leven zo’n tijdlang door corona werd beheerst. En omdat de thema’s die we behandelen universeel zijn. Iedereen herkent ze.’’
Rijksmuseum Boerhaave is druk bezig met de herinrichting van de zaal van Grote Vragen. De bezoeker wordt in deze zaal geleid langs allerlei grote vraagstukken. Hoe oneindig is het heelal eigenlijk? Wat gebeurt er met de aarde als hij steeds verder opwarmt? Hoe ziet de gezondheidszorg van de toekomst er uit? Worden we ooit onsterfelijk? En kun je in de toekomst je eigen baby ontwerpen, met hulp van de steeds verfijndere DNA-technieken? Pfizer heeft een bijdrage geleverd aan het onderdeel over ‘de mens’ dat een plek krijgt in Grote Vragen. De heringerichte zaal opent in juli 2022. Je leest meer op de website van het museum.
